आंतरराष्ट्रीय, जागतिक आणि वैश्विक श्रीधर तिळवे नाईक 

मला वाटतंय जागतिक  आणि आंतरराष्ट्रीय ह्यात तुमची काहीतरी गल्लत होतीये देशी भाषेतील पुस्तक भाषांतरामार्गे जागतिक होऊ शकते पण सॅम्युएल बेकेटसारखा लेखक आंतरराष्ट्रीय म्हणजे इंग्लंड आयर्लंड आणि फ्रांस अशा तीन राष्ट्रातल्या लोकांसाठी लिहीत होता व्ही एस नॉयपॉल व सलमान रश्दीसाठी अनेक राष्ट्रातील ऑडियन्स डोक्यात असावा असे वाटते बाकी वैज्ञानिक तंत्रवैज्ञानिक चिन्हवैज्ञानिक चिन्हतंत्रवैज्ञानिक लेखक तर 

उघड उघड आंतरराष्ट्रीय वाचकांसाठी लिहीत असतात केवळ साहित्यासाठी कोण समग्र संस्कृतीला देशीवादी वेठीस  धरेल ? खुद्द नेमाडे बदलतायत हे अलीकडच्या त्यांच्या गोष्टींच्यावरून दिसते नितीन , असं होऊ नये कि नेमाडे नूतन झालेत आणि तुम्ही जुन्या नेमाडेंच्यात थांबलाय . 

पहिली गोष्ट तीन कॅटेगरीज 

१ वैश्विक 

२ जागतिक 

३ आंतरराष्ट्रीय अंतर्राष्ट्रीयमध्ये सगळी राष्ट्रे अभिप्रेत नाहीत दोन राष्ट्रातील वाटाघाटींनाही आंतरराष्ट्रीय वाटाघाटी म्हंटल जातं कम्युनिस्ट पक्षाची अनेक अधिवेशनं आंतरराष्ट्रीय असतात त्यात प्रत्येक राष्ट्र सामावून घेतलं जाईलच असं नाही 

जग म्हणजे तुम्ही ज्यात जगता तो भूगोल ह्यात प्रामुख्याने पृथ्वी येते वैश्विक म्हणजे ह्या जगाच्या मर्यादा पार करून जाणारे  हे लेखक वैश्विक आहेत त्यांच्या ज्या कलाकृतीत एकाहून अधिक राष्ट्रांचे भूगोल असतील त्या आंतरराष्ट्रीय 

जो आंतरराष्ट्रीय भाषेत लिहितो आणि ज्याच्या कलाकृतीतील भूगोल एकापेक्षा अधिक राष्ट्रातील आहे तो खरा आंतरराष्ट्रीय लेखक वेटिंग फॉर गोदोतला भूगोल कुठल्याच राष्ट्राशी निगडित नाही तो ९० टक्के अमूर्त भूगोल आहे म्हणून ती कलाकृती आंतरराष्ट्रीय आणि सर्व जागांना व जगांना तिचे अपील म्हणून वैश्विकही 

तुम्ही ज्या भाषेत लिहिता त्या भाषेतला वाचकच अनेकदा एका राष्ट्रात सामावला जात नाही अशावेळी आपोआपच तुम्ही आंतरराष्ट्रीय वाचकांसाठी लिहायला लागता तुम्हाला असं म्हणायचंय का ब्रिटिश लेखक इंडियन व अमेरिकन वा आयरिश लेखक वगळून लिखाण करत असतो ?

ज्या भाषा अनेक राष्ट्रात बोलल्या जातात त्या आंतरराष्ट्रीय आणि आता वेळ अशी आलीये कि अनेक भाषा आंतरराष्टीय बनत चाललेत हिंदी तामिळ ह्यात आघाडीवर आहेत गंमतीचा भाग म्हणजे साहित्यात मात्र इंडियन इंग्लिश मध्ये लिखाण होतंय ज्यात तुमचे घोष पण येतात   एखादा लेखक जेव्हा अनेक राष्ट्रांचा भूगोल साहित्यात आणतो तेव्हा तोही आंतरराष्ट्रीय लेखक असतो मग भले तो देशी भाषेत लिहीत असेल . बहुतेक आंतरराष्ट्रीय लेखक द्विभाषीक किंवा त्रैभाषिक लेखक असतातमला वाटतंय जागतिक  आणि आंतरराष्ट्रीय ह्यात तुमची काहीतरी गल्लत होतीये देशी भाषेतील पुस्तक भाषांतरामार्गे जागतिक होऊ शकते पण सॅम्युएल बेकेटसारखा लेखक आंतरराष्ट्रीय म्हणजे इंग्लंड आयर्लंड आणि फ्रांस अशा तीन राष्ट्रातल्या लोकांसाठी लिहीत होता व्ही एस नॉयपॉल व सलमान रश्दीसाठी अनेक राष्ट्रातील ऑडियन्स डोक्यात असावा असे वाटते बाकी वैज्ञानिक तंत्रवैज्ञानिक चिन्हवैज्ञानिक चिन्हतंत्रवैज्ञानिक लेखक तर 

उघड उघड आंतरराष्ट्रीय वाचकांसाठी लिहीत असतात केवळ साहित्यासाठी कोण समग्र संस्कृतीला देशीवादी वेठीस  धरेल ? खुद्द नेमाडे बदलतायत हे अलीकडच्या त्यांच्या गोष्टींच्यावरून दिसते नितीन , असं होऊ नये कि नेमाडे नूतन झालेत आणि तुम्ही जुन्या नेमाडेंच्यात थांबलाय . 

पहिली गोष्ट तीन कॅटेगरीज 

१ वैश्विक 

२ जागतिक 

३ आंतरराष्ट्रीय अंतर्राष्ट्रीयमध्ये सगळी राष्ट्रे अभिप्रेत नाहीत दोन राष्ट्रातील वाटाघाटींनाही आंतरराष्ट्रीय वाटाघाटी म्हंटल जातं कम्युनिस्ट पक्षाची अनेक अधिवेशनं आंतरराष्ट्रीय असतात त्यात प्रत्येक राष्ट्र सामावून घेतलं जाईलच असं नाही 

जग म्हणजे तुम्ही ज्यात जगता तो भूगोल ह्यात प्रामुख्याने पृथ्वी येते वैश्विक म्हणजे ह्या जगाच्या मर्यादा पार करून जाणारे  हे लेखक वैश्विक आहेत त्यांच्या ज्या कलाकृतीत एकाहून अधिक राष्ट्रांचे भूगोल असतील त्या आंतरराष्ट्रीय 

जो आंतरराष्ट्रीय भाषेत लिहितो आणि ज्याच्या कलाकृतीतील भूगोल एकापेक्षा अधिक राष्ट्रातील आहे तो खरा आंतरराष्ट्रीय लेखक वेटिंग फॉर गोदोतला भूगोल कुठल्याच राष्ट्राशी निगडित नाही तो ९० टक्के अमूर्त भूगोल आहे म्हणून ती कलाकृती आंतरराष्ट्रीय आणि सर्व जागांना व जगांना तिचे अपील म्हणून वैश्विकही 

तुम्ही ज्या भाषेत लिहिता त्या भाषेतला वाचकच अनेकदा एका राष्ट्रात सामावला जात नाही अशावेळी आपोआपच तुम्ही आंतरराष्ट्रीय वाचकांसाठी लिहायला लागता तुम्हाला असं म्हणायचंय का ब्रिटिश लेखक इंडियन व अमेरिकन वा आयरिश लेखक वगळून लिखाण करत असतो ?

ज्या भाषा अनेक राष्ट्रात बोलल्या जातात त्या आंतरराष्ट्रीय आणि आता वेळ अशी आलीये कि अनेक भाषा आंतरराष्टीय बनत चाललेत हिंदी तामिळ ह्यात आघाडीवर आहेत गंमतीचा भाग म्हणजे साहित्यात मात्र इंडियन इंग्लिश मध्ये लिखाण होतंय ज्यात तुमचे घोष पण येतात   एखादा लेखक जेव्हा अनेक राष्ट्रांचा भूगोल साहित्यात आणतो तेव्हा तोही आंतरराष्ट्रीय लेखक असतो मग भले तो देशी भाषेत लिहीत असेल . बहुतेक आंतरराष्ट्रीय लेखक द्विभाषीक किंवा त्रैभाषिक लेखक असतात 

======================

तुझ्या पोस्टवरून तू एक आंतरराष्ट्रीय वाचक आहे हे लक्ष्यात आले हा विरोधाभास नेमाडेंच्यातही आहे जगभरचं वाचायचं कॅटर इन द राय पचवून कोसला लिहायची व इतर नवागतांना देशी रहा म्हणून सांगायचं 

विज्ञान व तंत्रज्ञान हे भाषेच्या बाहेर असते का संस्कृतीच्या बाहेर असते का ? विज्ञान आपणा सर्वांना होमो सेपियन मानते आणि आपण एकाच टोळीचे सभासद बनतो होमोसेपियन आंतरराष्ट्रीय असतो मराठी होमोसेपियन गुजराती होमो सेपियन इंडियन होमोसेपियन ब्रिटिश होमोसेपियन असे काही होमो सेपियनचे प्रकार पडलेले नाहीत होमो सेपियनने होमो सेपियनसाठी लिहिलेले लेखन म्हणजे आंतरराष्ट्रीय ,जागतिक लेखन होय 

देशीवाद माझ्या होमोसेपियनगिरीला प्रतिबंध करतो आणि त्यांच्यात फूट पाडतो आणि १ टक्के भेदाला ९९ टक्के साम्यापेक्षा अधिक महत्व देतो ह्या अर्थाने देशीवाद हा एक टक्केवाल्यांचा वाद आहे 

क्रिएटिव्ह रायटिंग विज्ञान तंत्रज्ञानातही असते फक्त साहित्यच क्रिएटिव्ह नसते देशीवाद्यांना विज्ञान तंत्रज्ञानाचा विचार करायचा नसतो कारण तसा विचार केला कि देशीवाद टिकत नाही म्हणूनच खुंटा सोडला जातो मात्र देशीवादाचे समर्थन करण्यासाठी जनेटिक्स किंवा अँथ्रोपॉलॉजी वापरली कि ते बरोबर असते असो 

युरोपचं भाषिक सांस्कृतिक राजकारण आपल्यापेक्षा फार वेगळं नाही आपल्याकडे प्रांत त्यांच्याकडे राष्ट्र एकाच साईझचे ! फ्रेंच जर्मन इंग्लिश लेखकांना परकं मानण्याचं कारण पूर्वेवर धार्मिक प्रभाव जास्त आहे आपल्याकडेही धार्मिक प्रभाव पडून थेट फाळणीच झाली देशीवाद अंतिमतः धार्मिकतेला उत्तेजन देतो पूर्व युरोपात हे घडलेले आहे दुसरी पूर्व युरोपीय किंवा आशियायी ही कॅटेगरी आंतरराष्ट्रीय नाही का ? कि ती देशी आहे असं तुला म्हणायचंय ? आंतरराष्ट्रीय साहित्यातही युरोपीय आशियायी आफ्रिकी अशा खंडीय उपकॅटेगऱ्या आहेत रश्दी व नायपॉल त्या अर्थाने आशियाई आहेत अगदी देशीवादीही वैदर्भीय मराठवाडी देशावरले कोकणी असे पोटभेद करतात कि नाही ?

ह्या पुढचा प्रश्न असा कि इंडियन ही कॅटेगरी मार्गी कि देशी ? माझ्या अल्प ज्ञानानुसार इंडियन ही मार्गी कॅटेगरी आहे माझ्यामते आत्ताच्या जगात मार्गीचेही 

१ आंतरराष्ट्रीय मार्गी इंटरनॅशनल 

२ खंडीय मार्गी कॉन्टिनेंटल ह्यात आशियायी लॅटिन अमेरिकन युरोपियन अशा 

३ राष्ट्रीय मार्गी नॅशनल भारतीय जपानी चेक 

असे तीन प्रकार होतात 

आणि रश्दी स्वतःचा समावेश तिन्ही कॅटेगरीत करत असतात 

आशय आणि अभिव्यक्ती त्याच्या समाजाशी जोडलेले असतात हे सत्यच प्रश्न असा आहे कि समाजाचा आकार केव्हढा ? जुन्या नेमाडेंच्या मते मराठी समाज नव्या नेमाडेंच्या मते भारतीय राष्ट्रीय मार्गी समाज हारुकी  मुराकामी हाही कुठली देशी जपानी संस्कृती पकडत नाही तोही राष्ट्रीय मार्गी जपानी संस्कृती पकडतो कुंदेरा राष्ट्रीय चेक लॅटिन अमेरिकन लेखकही स्वतःच्या देशाची मार्गी संस्कृती पकडतात  ह्यांच्यापैकी कुणीही देशी धरून नाही सर्वच राष्ट्रीय मार्गी संस्कृती पकडून आहेत खुद्द नेमाडे आता हिंदू संस्कृती म्हणतायत जी भारतीय मार्गी आहे व दक्षिण आशियाई आहे 

आणि आता सर्वात महत्वाची गोष्ट ! तुझी सगळी उदाहरणे ही साठोत्तरी लेखकांची आहे त्यांच्या काळात देशीवाद किंवा पोस्टमॉडर्निझम योग्यच होता पण आता नेटवर्क कल्चरमध्ये ह्या भिंती कोसळत जाणार आहेत आणि देशी संस्कृती राष्ट्रीय राष्ट्रीय संस्कृती आंतरराष्ट्रीय जागतिक बनत आहेत आम्ही आमचं जग आमच्या पद्धतीनं पकडायचं कि साठोत्तरीनी जसं पकडलं तसं पकडायचं हे म्हणजे वहिवाटीप्रमाणं चाल म्हणणं झालं मारुती गाडीच वापर असं म्हणणं झालं पण जग बदललंय अनेक ब्रँड अवतरलेत आणि अनेक प्रकारची माणसे ह्या सर्वांना पकडायचं असेल तर देशीवादाचा त्याग करण्याखेरीज पर्याय नाही लक्ष्यात घे मी देशीचा त्याग करायला सांगत नाहीये मी मार्गीचा स्वीकार करायला सांगतोय चवथी नवता मार्गी देशी पोटी जमाती ह्या सर्वांचा समग्र स्वीकार देशीपण हवे देशीवाद नको अंतर्राष्ट्रीयपण हवे साम्राज्यवाद नको 

आणि शेवटी तू म्हणतोस ते कि त्यांनी नेमाडे वाचला न्हवता माझे म्हणणे नेमाडेंनी अमेरिकन व आयरिश नेटिव्हिझम वाचून तो इकडे आयात केला (अधिक माहितीसाठी माझे चौथी नवता हे पुस्तक वाचावे ))तेव्हा कसा आयात केला हे पाहायला ते थोडेच नेमाडे वाचतील ? असो बऱ्याच वर्षांनी एकमेकांशी बोललो हे पण काय कमी नाही 

=========================

Nitin Rindhe

Shridhar Tilve 'आंतरराष्ट्रीय वाचक' ही आता एक नवीनच अनाकलनीय कॅटेगरी आली. वैज्ञानिक वगैरे 'विषय'च अखिल मानवजातीशी संबंधित आहेत. उघड आहे की अशा विषयांवरची पुस्तकं जगभरातले त्या विषयात रुची असणारे लोक वाचणार. मला वाटतं इथं सुनील तांबेंची मूळ पोस्ट creative writing बद्दल होती. तेव्हा तो खुंटा सोडूया नको. नाहीतर हे कुठेही वाहावत जाईल.

आता मुद्दा बेकेटचा. युरोपचं भाषिक सांस्कृतिक राजकारणच वेगळं आहे. बेकेट आयरिश फ्रेंच लोकांसाठी लिहीत होता म्हणजे एकाहून अधिक भाषक लेखकांसाठी लिहिणारा म्हणजे लगेच आंतरराष्ट्रीय होत नाही. बेकेट फार तर पश्चिम युरोपीय होईल. फ्रेंच जर्मन इंग्लिश लेखकांना पूर्व युरोपातले लेखकही परकं मानतात. आणि ब्रिटिश अमेरिकन समीक्षक पूर्व युरोपीय देशांमधल्या लेखकांचा समावेश करताना त्यांना पूर्व युरोपीय लेखक असं संबोधायला विसरत नाहीत. आंतरराष्ट्रीय होण्याची बातच सोडा. राहिला प्रश्न नायपॉल - रश्दींचा. या दोघांकडं पश्चिमेकडचे समीक्षक 'भारतीय', फार फार तर 'आशियायी' लेखक म्हणूनच पाहतात. इंग्रजीत लिहिलं की जगभर वाचलं जाण्याची सोय आपोआप होते. पण तेवढ्याने अख्खं जग त्याला 'आपला' लेखक मानत नाही. रश्दी स्वतःला आंतरराष्ट्रीय लेखक म्हणवत असतील तर स्वतःच संपादित केलेल्या Indian Writings च्या Anthologyत त्यांनी Indian Writer म्हणून स्वतःचंच लेखन समाविष्ट करणं हा ढोंगीपणा झाला.

आता दुसरं उदाहरण - हारुकी मुराकामी आपल्या कादंबऱ्यांमध्ये कितीही पाश्चात्य संदर्भ पेरत असला तरी जपानी भाषेत जपानी पात्रांच्या जीवनाचं जपानमधलं दर्शन घडवणाऱ्या या लेखकाला जग जपानी लेखक म्हणूनच ओळखतात. मिलान कुंदेरा चेकोस्लोव्हाकियामधून पळून फ्रान्समध्ये गेला आणि त्याने चेक भाषेत कादंबऱ्या लिहिल्या, तरी तो चेक लेखकच राहिला. अगदी म्हातारपणी फ्रेंच भाषेत कादंबरी लिहूनही त्याच्यावरचा चेक हा शिक्का मिटला नाही.

अशी भरपूर उदाहरणं देता येतील. Creative Literature हे त्यातला आशय आणि भाषा यांमुळे लेखकाच्या समाजाशी जोडलेलं असतंच. ती ओळख कायम राहून त्या लेखकाला जगात कमीअधिक प्रमाणात वाचक मिळू शकतो. यात आंतरराष्ट्रीय असा काय मानदंड आहे?

Nitin Rindhe

Shridhar Tilve आणखी उदाहरण देतो. मेक्सिको, चिले, अर्जेंटीना या देशांमधले लेखक स्पॅनिशमध्ये लिहितात. कारण तीच त्यांच्यावर colonialism ने लादलेली भाषा आहे. हे लेखक या देशांसह युरोपात स्पेनमध्येही वाचले जातात. मग या सर्वांना आंतरराष्ट्रीय लेखक म्हणतात का? नाही. स्पेनमधले लेखक स्पॅनिश किंवा युरोपीय लेखक म्हणून ओळखले जातात, आणि मेक्सिकन चिलियन अर्जेंटिनी लेखक लॅटिन अमेरिकी म्हणून ओळखले जातात. बरं यांपैकीच काही लेखक इंग्रजीत जाऊन जगभर वाचले जातात तेव्हाही ते लॅटिन अमेरिकीच असतात. आंतरराष्ट्रीय वगैरे काहीही नाही. आणि गम्मत म्हणजे बरं का श्रीधर, यातल्या कोणीही नेमाडे वाचलेला नसतो. 😊धर, यातल्या कोणीही नेमाडे वाचलेला नसतो.